GLOBE, WAT IS DAT?

 

         EEN BOLVORMIGE KAART 

VAN DE AARDE OF DE HEMELSFEER.

GEOGRAFISCHE KENNIS VAN DE AARDE EN DE HEMELSFEER.

EVEN TERUG NAAR TOEN OP SCHOOL.

Geografische kennis, was voor vele van ons het vak aardrijkskunde. Het begon met een landkaart van Nederland waarop de provincies stonden en kaarten van de provincies die werden opgehangen voor het middelste schoolbord, daar op de twee zijvakken de leraar zijn notities kon maken over de les.

Met een lange aanwijsstok moeten de leerlingen de plaatsen die werden aangewezen opdreunen.

Zo leerde je je land kennen.

In de hogere klassen kreeg je meer onderricht over de positie van de landen op de wereld, waarbij je met de hoofdsteden moest leren kennen.

Je leerde dat de wereld rond was, en op scholen stond er dan ook een globe, wat een geheel ander beeld gaf dan een opgehangen landkaart voor het schoolbord. Een Globe is dus een bolvormige kaart, ofwel een schaalmodel van de Aarde.

We onderscheiden een globe van de aarde en een hemelglobe, de laatste leerden we niet op school.

TERUG VOOR ONZE JAARTELLING.

De Atlas van Farnese die dateerd van 150 n.Chr. is een Romeinse kopie van een Grieks beeld van de god Atlas uit de mythologie, die het hemelgewelf op zijn schouder draagt. Op deze hemelglobe uit het midden van de tweede eeuw v.Chr. zijn 41 sterrenbeelden afgebeeld en is de oudste die bewaard is gebleven

Uit dezelfde periode zijn nog twee metalen hemelglobes bewaard gebleven. met een diameter van van respectievelijk 6,3 - 11 centimeter. 

DE GLOBE.

De globe een verkleinde ruimtelijke voorstelling van de aardbol of de hemelsfeer, meestal gemaakt van papier-maché of karton, overplakt met een bedrukte of beschilderde papierstroken. Soms vervaardigd uit een houten kern met een gegrafeerd messing omhulsel.

Op een globe zijn de verhoudingen in grootte, vorm en afstand tussen de meeste landen beter te representeren, wat met een platte kaart niet mogelijk is.

Echter zijn er sommige continenten die op veel ouderwetse wereldbollen niet volledig accuraat zijn gerepresenteerd, zoals het continent Afrika.

De oudste aardglobe die is behouden, de Erdapfel, (rechts) werd in 1492 vervaardigd. Deze werd vervaardigd oor Martin Behaim in opdracht van en betaald door de Rijksstad Neurenberg. Op de Erdapfel ontbreken Australië, Noord- en Zuid Amerika en Japan ligt op 1500 kilometer ten westen van Europa. Dat komt zo sterk overeen met de informatie waarop Christoffel Columbus vermoedelijk zijn reis naar Indië over de Atlantische Oceaan baseerde, dat Behain en Columbus hun kennis uit dezelfde bron moeten hebben verkregen.  Het perspectief van een hemelglobe is opmerkelijk alsof de kijker zich buiten, ofwel achter, de hemelbol bevindt.

HEMELGLOBE.

Er bestaan ook globes van de sterrenhemel, zogenaamde hemelglobes. Het bestaan hiervan wordt in de oudheid herhaaldelijk vermeld. De oudst bestaande is van Arabische oorsprong, uit 1080 en bevindt zich in Parijs.

Een hemelglobe vertoont niet het oppervlak van een hemellichaam, maar de hele hemelbol met de helderste sterren en/of andere hemelobjecten die niet lijken te bewegen ten opzichte van de aarde.

De hemelglobe vertoont dus de voornaamste sterren en sterrenbeelden, alsmede de declinatiecirkels en de ecliptica (coördinatenstelsel). De bol kan draaien in een messing van graden voorziene meridiaanring, die beweegbaar in een houten horizontale ring staat; het geheel steunen op een houten of metalen voetstuk, waarin soms een kompas in is aangebracht. De ringen worden respectievelijk gebruikt om de globe in te stellen voor de (sterre) tijd en breedte van de waarnemer; de horizontale ring is voorzien van graden, een datumschaal en een dierenriem. OP de pool van de meridiaanring bevindt zich soms een uurcirkel (24 uur) om het verschil in rechte klimming tussen twee hemellichamen af te lezen. Op de meridiaanring kan men met een buigzame koperen kwartcirkel, quarta altitudo, 90 graden, bevestigen voor het meten van boogafstanden tussen twee plaatsen.

AARDGLOBE.

De bolvorm van de aarde werd vooropgesteld door Pythagoras (580-500 v. Chr.) en de eerste globe zou zijn vervaardigd door Krates van Mallos, halverwege de tweede eeuw v. Chr.

De Grieken zouden deze reeds in het onderwijs gebruikt hebben.

Na krates van Mallos heeft in elk geval de Griekse geograaf Ptolemaeus met en aan globes gewerkt. Ptolemaeus bewees wetenschappelijk het nut van meridianen en parallellen op een globe. Hij toonde aan dat het een stelsel van geografische coördinaten opleverde waarmee plaatsen op aarde eenduidig kunnen worden weergegeven. Ook stelde hij voor globes te voorzien van een meridiaanring zodat afstanden en hoeken makkelijker afgelezen konden worden.

De constructie ie gelijk aan die van de hemelglobe. Het voordeel van de aardglobe ten opzichte van de afbeelding in het platte vlak bestaat hierin, dat hoeken, oppervlakten en afstanden natuur getrouw worden weergegeven.

(rechts een tafelglobe uit 1765, waarop een noordwestelijke doorvaart is aangegeven.)

Een nadeel is de kleine schaal, waardoor slechts een algemeen beeld verkregen kan worden.

De as van de globe loopt van de noord- naar de zuidpool. De globe werd zo georiënteerd, gekanteld en gedraaid tot de plaats van waarneming in het zenit lag. Zodoende kon men onder meer vaststellen het uur van de zonsopgang en de ondergang en een te sturen 'koers van afvaart', het grootcirkelvaren.

Globen behoren sedert de 16e eeuw tot de uitrusting van schepen.

Sectoren van de globe werden soms als kaart gebruikt.

Veel van de door de Grieken opgedane kennis raakte in het middeleeuwse Europa in verval. Van globes was dan ook zeker 900 jaar geen sprake meer. In de Arabische wereld werden nog wel hemelglobes gemaakt, maar pas vanaf de 9e eeuw. Een eeuw later wordt melding gemaakt van een hemelglobe in Europa en in 1444 zou Nicolaas van Cusa er eentje hebben aangeschaft.

Vóór 1500 waren globes unieke exemplaren, die voor één doel of één opdrachtgever werden vervaardigd. Het kaartmateriaal werd met de hand op een bol aangebracht, wat men manuscriptglobe noemt. De uitvinding van de boekdrukkunst zorgde voor verspreiding van allerlei soorten kennis, de Renaissance bracht hernieuwde belangstelling voor hetgeen de Klassieken hadden voortgebracht.

Daarnaast werden diverse ontdekkingsreizen ondernomen, die de kennis over verre oorden deden toenemen, waardoor allerlei cartografie telkens achterhaald bleek en nieuwe nodig was.

Begin 16e eeuw werden al veel kaarten gedrukt en vandaar was het een relatief kleine stap naar het drukken van kaartafbeeldingen voor globes, waarddoor men deze in serie kon gaan produceren.

Toch zijn in de 16e eeuw nog manuscriptglobes gemaakt. Een voorbeeld daarvan is de globe van Hunt-Lenox (boven), die rond 1510 werd gemaakt door een onbekende.

Op het westelijk halfrond toont de globe een groot eilandcontinent van Zuid-Amerika, "Mundus Novus" , de Nieuwe Wereld, genaamd. (rechts).

Ten noorden daarvan liggen slechts een paar verspreide eilanden.

De globe is van gegraveerd koper.

In de 16e eeuw produceerde de Duitse cartograaf Martinj Waldseemüller een kaart die op een bolvormig object kon worden geplakt, waarmee een globe werd verkregen. Tevens maakte hij een platte wereldkaart. Op beide kaarten beeldde hij als eerste het continent Amerika af.

Een andere Duitse geograaf, cartograaf en astronoom Johannes Schöner produceerde vanaf 1515 globes in relatief grote oplage.

De Vlaamse kosmograaf en cartograaf Gerard Mercator maakte naast vele landkaarten aardglobes in grote oplage. Hij was hiermee Europees marktleider. Mercator introduceerde de loxodroom op zijn globes, waarmee navigatie vereenvoudigd werd. Ook voorzag hij zijn instrumenten van een meridiaanring, een horizonring en soms een kwadrantboog waarmee hoekmetingen ten opzichte van de meridiaan konden worden uitgevoerd. In een enkel geval voorzag hij de globe van een kompas.

Voor zij die meer geld te besteden hadden werd de zakglobe gemaakt. Aan de binnenzijde van het omhulsel zijn kaarten van een hemelglobe aangebracht. De aardbol met de daarbij behorende ring was in zilver uitgevoerd.

Jodocus Hondius met zijn globe.

In de 17e eeuw vestigde zich Jacob Floriszoon van Langren een familiebedrijf in Amsterdam, op het gebied van globes, met een eerste paar in 1586.

Enkele jaren later stortten ook Jodocus Hondius en Willem Blaue zich op het vervaardigen van globes.

Beide producenten domineerden de markt tot ver in de 17e eeuw.

Veel van deze globes werden verkocht aan burgers van de groeiende middenklasse, als teken van beschaving en als statussymbool.

Daarnaast behielden ze hun functie op wetenschappelijk gebied.

In de tweede helft van de 17e eeuw verschoof het zwaartepunt van de globeproductie van de Nederlanden naar Engeland.

De Italiaanse Franciscaner monnik en wetenschapper Vincenzo Coronelli produceerde aanvankelijk manuscriptglobes, eerst een paar van 175 centimeter doorsnede voor de hertog van Parma.

Vanaf 1681 werkte hij enkele jaren in Parijs om twee enorme globes voor Lodewijk XIV van Frankrijk te maken.

Ze hebben een diameter van 384 centimeter en wegen rond de 2000 kilo elk. Ze zijn bewaard gebleven en bevinden zich in de Bibliothèque Nationale de France.

Daarna vestigde hij een werkplaats in het klooster waar hij leefde en maakte er nog zeer veel globes.

In de loop van de 17e eeuw werden er diverse wetenschappelijke instituten, zoals observatoria en academies van wetenschappen opgericht. 

Op geografisch gebied werden expedities uitgerust en door vele ontdekkingsreizen nam de kennis over de planeet sterk toe. De middenklasse van Europa hechtte waarde aan deze kennis en aardrijkskunde en astronomie werden toegevoegd aan de basisvakken van een behoorlijke schoolopleiding.

Ook de vlakke kaarten werden steeds correcter uitgevoerd voor een juiste bepaling van positie en afstanden vanaf de kust.

(Een globe uit de 19e eeuw, bedoeld voor gebruik in het onderwijs, met analemma van de zon.)

Globes werden soberder, met minder versierselen. Witte vlekken op de kaart werden wit gelaten en niet meer opgevuld met fantasiedieren en andere decoratie. Tegelijk nam de informatiedichtheid toe, met de vermelding van onder meer hoogtes en het aangeven van zeestromen en zeeroutes.

Uiteindelijk verhuisde de globe als decoratie naar de directiekamer van de scheepvaartmaatschappij, daar de vlakke zeekaarten hun intreden hadden gedaan.

Helaas is het vak aardrijkskunde ook verdwenen uit het lespakket op de scholen. Wegen- en straten kaarten zijn intussen ook verdwenen uit de auto door de opkomst van elektronische kaarten op de computer en telefoons door Google maps. Zelfs de zeekaarten zijn nu zelfs elektronisch.